Merkezi Aziýanyň ýaşlary: innowasiýa we ykdysady ösüşiň hereketlendiriji güýji
Ýaşlar diňe bir statistiki görkeziji däl, eýsem, zerur başarnyklara eýe bolanda, innowasiýa we önümçiligiň hereketlendiriji güýjüdürler. Munuň aýdyň mysaly hökmünde dünýäniň iň iri tehnologiýa kompaniýalaryny görkezmek bolar. 2025-nji ýylyň ýagdaýyna görä, bazar gymmaty boýunça öňdebaryjy on korporasiýa (Apple, Microsoft, Alphabet/Google, Amazon, Meta we beýlekiler ýaly) bilelikde dünýäniň JIÖ-niň takmynan 2,2%-ini (takmynan 2,53 trillion dollar) emele getirýär, şol bir wagtda bu kompaniýalarda dünýäniň zähmete ukyply ilatynyň diňe 0,048%-i işleýär. Bu bolsa, bu kompaniýalaryň işgärleriniň netijeliliginiň dünýäniň beýleki 5,33 milliard zähmete ukyply ilatyna garanyňda ortaça 46 esse ýokarydygyny aňladýar. Şeýle ýokary netijeliligiň sebäbi ýokary derejeli ýaş hünärmenleriň bolmagydyr.
Bu öňdebaryjy kompaniýalaryň işgärleriniň ortaça ýaşy 30–32 ýaş aralygyndadyr. Mysal üçin, Facebook kompaniýasynyň işgärleriniň ortaça ýaşy 28, Yahoo kompaniýasynda bolsa 27 ýaşdyr. Apple kompaniýasynyň işgärleriniň 58%-den gowragy 30 ýaşa ýetmedik ýaşlardyr. Bu ýaş işgärler çeýeligi, sanly sowatlylygy we innowasion pikirlenmegi bilen bu kompaniýalaryň üstünlik gazanmagyna uly goşant goşýarlar. Ýaş hünärmenler täze tehnologiýalary çalt özleşdirýärler, üýtgeşmelere aňsatlyk bilen uýgunlaşýarlar we meseleleri döredijilikli çözýärler – bu häsiýetler çalt ösýän pudaklarda örän möhümdir. Umuman aýdanyňda, bilimli ýaşlar innowasiýalary we ykdysady önümçiligi ep-esli ýokarlandyrýarlar, munuň subutnamasy hökmünde olaryň dünýäniň JIÖ-ne goşýan ägirt uly goşandyny görkezmek bolar.
BMG-niň we ÝUNESKO-nyň maglumatlaryna görä, 15-den 29 ýaşa çenli ýaş aralygy adam kapitalynyň emele gelmeginde möhüm döwür hasaplanýar. Bu döwürde adam diňe bir bilim almak bilen çäklenmän, eýsem, toplanan bilimlerini amaly taýdan ulanýar, innowasion çemeleşmeleri döredýär we oturylan ulgamlary üýtgedýär.
BMG-niň Ösüş Maksatnamasynyň (UNDP) gözlegleri görkezýär, ýaşlar, esasanam çalt üýtgeýän sanly ykdysadyýet şertlerinde, telekeçilik işjeňligine has ýykgyn edýärler. BMG-niň “Ýaşlar hasabatynda” bellenilişi ýaly, 30 ýaşa ýetmedik telekeçiler durnukly ösüş, ekologiýa, saglygy goraýyş we bilim ulgamlarynda innowasiýalary has köp ornaşdyrýarlar. Ýaş alymlar täze tehnologiýalara çalt uýgunlaşýarlar we olaryň esasynda özboluşly çözgütleri döredýärler. Bu, tehnologik ösüşiň çaltlaşýan döwründe, çeýeligiň we uýgunlaşma tizliginiň akademiki tejribeden has möhümdigini görkezýär.
Mundan başga-da, ýaş alymlar we başlangyç kärhanalaryň (startaplaryň) döredijileri çäkli wagt we serişdeler şertlerinde has çalt we çeýe işleýärler. Bu bolsa, pudaklaryň adaty keşbini üýtgedýän önümleriň döredilmegine getirýän ýokary netijelilik medeniýetini döredýär. Coursera, Duolingo ýa-da Khan Academy ýaly meşhur bilim platformalarynyň köpüsi, bilime elýeterliligi üýtgetmegi maksat edinýän 30 ýaşa ýetmedik adamlar tarapyndan döredildi. Şeýle hem, ylmy işjeňligiň gözegçiligi boýunça geçirilen gözlegler, ýaş alymlaryň has netijeli işleýändigini görkezýär. Mysal üçin, Gündogar Ýewropa ýurtlarynda ýaş alymlaryň öndürijiligi, uly ýaşly alymlara garanyňda 200% ýokarydyr.
Merkezi Aziýa ýurtlarynyň demografik ösüşi we sebitde ilatyň ortaça ýaşynyň 26,2 bolmagy, demografik mümkinçiliklerden peýdalanmak üçin ulgamlaýyn çäreleriň geçirilmeginiň möhümdigini görkezýär. Sebit üçin ýaşlara maýa goýmak, ykdysadyýeti ösdürmegiň iň geljegi uly ugrudyr we ýokarda getirilen deliller muny doly tassyklaýar. Bilimli ýaş işgärler ýokary tehnologik pudaklaryň, IT-startaplardan häzirki zaman önümçiligine çenli ösüşini höweslendirip, ykdysadyýetleri çig mal serişdelerinden daşarda diwersifikasiýa edýärler. Olar täze tehnologiýalary (müňki, emeli intellekt, fintech) aňsatlyk bilen özleşdirýärler we telekeçiligiň hereketlendiriji güýjüne öwrülýärler. Dünýäniň bilim ykdysadyýetinde adam kapitaly, esasanam ýaşlar, bäsdeşlige ukyplylygyň esasy faktorydyr. Bilimli we innowasion ýaşlary ösdürmek bilen, Merkezi Aziýa ýurtlary zähmet öndürijiligini ýokarlandyryp, global derejede bäsdeşlige ukyply pudaklary döredip bilerler.
Zähmet bazarynyň deňeşdirme maglumatlary hem tehnologiki başarnyklara eýe bolan ýaş iş güýjüniň ykdysady ösüşiň hereketlendiriji güýjüdigini görkezýär. Gözlegler, ýokary bilimli ýaşlaryň paýynyň diňe 1% ýokarlanmagynyň, esasanam ýaşlaryň başarnyklary bazaryň zerurlyklaryna laýyk gelýän halatynda, adama düşýän JIÖ-ni ep-esli ýokarlandyrýandygyny görkezýär. Ýaşlar tarapyndan ýolbaşçylyk edilýän başlangyç kärhanalar we kompaniýalar adatça has innowasion bolup, täze iş orunlaryny döretmäge ýardam edýärler. Şu nukdaýnazardan, Merkezi Aziýa ýurtlarynyň diňe bir bilimi giňeltmek bilen çäklenmän, eýsem, ýaşlaryň telekeçilik pikirlerini durmuşa geçirmekleri üçin kapitala, ýolbaşçylyk goldawyna we sebit bazarlaryna elýeterliligini üpjün etmek boýunça ulgamlaýyn çäreleri geçirýändiklerini görmek bolar.
Ýaşlaryň demografik we ykdysady mümkinçiliklerinden iň ýokary derejede peýdalanmak üçin durnukly sebit hyzmatdaşlygyny üpjün edýän institusional gurluşlar zerurdyr. Şu nukdaýnazardan, 2023-nji ýylyň 2-nji oktýabrynda Arkadag şäherinde döredilen “Merkezi Aziýa ýurtlarynyň ýaşlarynyň dialogy” atly hereket edýän ýaşlar platformasynyň mümkinçiliklerinden peýdalanmak möhüm wezipe bolup durýar.
Bu Dialogyň ileri tutulýan ugurlary ýörite ýüzlenme görnüşinde beýan edilip, BMG-niň Baş Assambleýasynyň 78-nji sessiýasynyň resmi resminamasy hökmünde BMG-niň alty resmi dilinde ýaýradyldy. Bu platforma, Merkezi Aziýa ýurtlarynyň ýaşlarynyň arasyndaky hyzmatdaşlygyň täze tapgyryny başlatmak bilen, sebitdäki ýaşlaryň ykdysady, sosial we ylmy ösüşdäki ornuny ýokarlandyrmaga gönükdirilendir.
Şunuň bilen baglylykda, ýaşlaryň hyzmatdaşlygyny has-da güýçlendirmek, sebit ösüşiniň täze strategiýalaryny taýýarlamak hem-de häzirki zaman döwrüniň talaplaryna laýyklykda ýaşlaryň mümkinçiliklerini giňeltmek maksady bilen, şu ýylyň 16-njy aprelinde Nýu-Ýork şäherinde geçiriljek “Merkezi Aziýa ýurtlarynyň ýaşlarynyň dialogynyň” ikinji duşuşygynda platformanyň institusionallaşdyrylmagy boýunça netijeli mehanizmler we gurluşlaýyn çäreleriň birnäçesi ara alnyp maslahatlaşylar.
Bu duşuşykda kabul edilmegi göz öňünde tutulýan çäreler, ýaşlaryň jemgyýetçilik we ykdysady durmuşa işjeň gatnaşmagyny üpjün etjek durnukly mehanizmleri döretmäge gönükdiriler. Şeýlelikde, ýaşlaryň pikirleriniň we başlangyçlarynyň resmi syýasatlara täsir ýetirmegi üçin durnukly kanallaryň döredilmegi üpjün ediler. Şeýle hem, bu hyzmatdaşlygyň halkara derejesinde ykrar edilmegini gazanmak bilen, sebitde ýaşlaryň gatnaşmagynda amala aşyrylýan bilelikdäki taslamalaryň has netijeli we dowamly bolmagyny üpjün eder.
Strukturalaýyn sebit ýaşlar hyzmatdaşlygynyň giňden goldanylmagy jemgyýetçilik bitewüligini, adam kapitalynyň ösüşini hem-de ykdysady ösüşi üpjün etmekde uly goşant goşar. Sebit ýurtlarynyň ýaşlarynyň arasynda ynanyşmak, birek-birege hormat goýmak we bilelikde iş alyp barmak ýörelgeleri esasynda guralýan hyzmatdaşlyk, Merkezi Aziýanyň umumy geljegi üçin berk binýat bolar.
Şeýlelikde, Merkezi Aziýa ýurtlarynyň öňünde, ýaşlaryň birleşdiriji güýjüni peýdalanmak arkaly, ykdysady ösüşiň durnukly we innowasion binýadyny döretmek üçin üýtgewsiz mümkinçilik açylýar. Sebit ýurtlary bilimli, döredijilikli we maksada okgunly ýaşlary ösdürmek bilen, diňe bir içerki ösüşini üpjün etmek bilen çäklenmän, eýsem, dünýä derejesinde bäsdeşlige ukyply döwletleriň hataryna goşulyp bilerler. Bu bolsa diňe bir häzirki döwürde däl, eýsem, geljekki nesiller üçin hem berk binýat bolar.